Dersim Aleviliğinin en önemli merkezi karakterlerinin başında Xızır gelir. Öyle bir varlıktır ki; Ali’nin de ötesinde, günlük hayatta Tanrı’yı (Heq/Haq) bile gölgede bırakacak kadar güçlü bir pozisyona sahiptir. Bu yanıyla; Dersim Alevi inancında Tanrı’nın yerine geçtiğini ya da minor bir Tanrı olarak, daha çok ‘bu dünyanın efendisi’ olduğunu gösteren pek çok emareye rastlamak mümkündür.
DARDA KALANLARIN DOSTU
Dersim de Xızır’ın uğramadığı yer yoktur, hemen hemen her köyde mutlaka Xızır mekanları vardır. Xızır Dersim’de yarendir, yoldaştır, kirvedir, mihmandır; öyle ki gündelik konuşmanın bir parçasıdır, her Dersimli mutlaka Xızır’ı günde birkaç kez anar.
Dersimlilere göre Xızır; darda kalanlar, yetimler, garibanlar, kimsesizler ya da yolcuların yanındadır çoğunlukla fakir bir ihtiyar ya da bir derviş kılığında insanların karşısına çıkıp yardım istemekte, imkanı olup da bu isteği geri çevirenleri cezalandırır. Xızır; sadece fakirlerin ve gariplerin değil, hasta ve yaralıların ve çocukların da yardımcısıdır.
Tanrı’ya özgü görülen daha pek çok niteliği barındıran Xızır; aynı zamanda rızık veren olarak da görülür. Yörede ondan rızk istemekle ilgili dualarda ‘ya rızk dağıtan Xızır! Çoluk çocuğumuzun rızkını sen veresin, onu azaltmayasın!’ ya da ‘ya Xızır! Bize hayırlı nesil ile hayırlı rızk ver,’ şeklindeki dualarla ona seslenilir.
‘Tanrı misafiri’ kavramının Dersim Alevilerindeki karşılığı ‘Hızır’ın misafiri’dir. Çoğu kez fakir
bir yolcu kılığında evlere konuk olarak, insanların aç ve açıkta kalanlara olan merhametlerini dener. Hatta yörede kullanılan “tuskê Xızırî”, Xızır’ın koruması olarak anlaşılabilir. Aşiret kavgaları ve doğal afetler gibi durumlarda korumasız kalan gençler ve çocuklar için kullanılır ve bu kişilerin Xızır tarafından korunduğu düşünülür, ona göre davranılır.
Dersim Alevilerine göre Xızır aynı zamanda baht-bext getirendir. Bu yüzden yörede qawut (kavut) olarak yapılan yiyecek, Xızır için hazırlanır ve genç kızlar bu yiyeceği hazırlayıp yedikten sonra bahtındaki delikanlıları rüyalarında göreceklerine inanır.
XIZIR ORUCU
Dersim’de Xızır Orucu, bir ay boyunca dönüşümlü olarak devam eder. Xızır Orucu miladi takvime göre Ocak ayının ikinci yarısında başlayıp, şubat ayının ortalarına kadar sürer. Xızır Orucu Dersim’de, inancın baş tanrısı olan Xızır’a adanır ve bu tamamen Dersim coğrafyasın özgüdür. Dersim dışında da Xızır motifleri vardır ama Dersim dışındaki Xızır, evliya ve derviş olarak motiflendirilmiştir.
Dersim’de Xızır Orucu, ne tam olarak bir matem ve ne de tam olarak şenlik havasında hayata geçirilir. İnançsal boyutundan ötürü bir hüzün, bir yakarış ve dileklerde bulunma söz konusudur. Orucun sonucu ise, bir kutlama değil, ama bir törendir. Üç gün olarak tutulan orucun sonuncu günü perşembeye denk getirilir ve sabahleyin bayramlık elbiseler giyilir, lokmalar pişirilir, kurbanlar kesim yerine götürülür.
