Dersim’de dini törenler, kutsal günler, kirvelik ve musahiplik gibi manevi törenlerde bir çeşit kansız kurban olarak değerlendirebileceğimiz kutsal ekmek, “niyaz” yapılır. Niyaz, un ve tereyağının su/sütle yoğurulmasıyla elde edilen hamurun pişirilmesiyle oluşan ve aile bireylerine, komşulara, halka dağıtmak üzere yapılan çörektir. Niyazın yapılmasındaki maksat, onu dağıtmak, civardaki herkese bir lokma dahi olsa ulaşmasını sağlamaktır. Niyaz hamuru, kadınlar tarafından yoğurulur. Bu kutsal ekmeği pişirme ve dağıtmanın önkoşulu, onun hangi niyetle pişirileceğine karar verilmiş olmasıdır. Dersim’de kurban için her gün makbuldür ama özellikle kutsal günler sayılan salı ve perşembe günleri sabahın erken saatlerinde “Ya Xızır, Ya Muhammed, Ya Ali, Ya On iki İmam” diye başlayan dualar eşliğinde hamur yoğurulur.
Niyazı yoğuran kadın Hakk’a, peygamberlere, evliya, ermiş ve velilere, ocak ve ziyaretlere yakarırken ve onlardan inayet isterken, “önce cemi cümleye, sonra da bir köşede bize, çoluk çocuğumuza…” diyerek önce “darda ve zorda kalmışları, yetim ve öksüzleri, kimsesizleri ardından “bir köşede de bize” diyerek hane halkı için iyilik ister. Niyaz çeşitli niyetlerle pişirilir. İşte onlardan birkaçı…
ZİYARETLERE GİDERKEN NİYAZ PİŞİRMEK
Dersim inanç sisteminde “ziyaret” denilen kutsal mekânlara gitme ve burada her türlü sorun, sıkıntı ve hastalığın çaresini Allah’tan, Hz. Ali’den, Hz. Muhammed’den Hızır’dan, On İki İmamlardan, evliya ve velilerden vb. dileme, yöre halkının en yoğun biçimde sürdürdüğü inanç pratiğidir. Esasta kozmik peyzajın tekrarı olarak görülebilecek olan bu kutsal mekânlarda kurban kesilmesi ve niyaz dağıtılması geleneği çok yaygındır. Ziyaretlere adanmış niyazı yapan kimse, niyazı yoğururken adadığı ziyaret başta olmak üzere “Düzgün Baba, Munzur Baba, Ana Fatma, Pir Ali, Sultan Hıdır vb. gibi yöredeki bilinen ziyaretlerin adlarını zikreder. Ziyaret mekânının bir ruhu, gizil bir gücü ve metafizik kuvveti olduğuna inanılır. Bu kutsal mekânda Hakk’a, Muhammed’e, Ali’ye, On İki İmam’a, Hızır’a, erenler ve evliyalara yakarıldığı gibi Munzur’a, Düzgün’e, Pir Ali’ye, Sultan Hızır’a vb. yakarılır. Kutsal mekân olan ziyaretlere götürülmek üzere pişirilmiş kutsal ekmek niyaz, ziyaretin huzurunda orada bulunan herkese leblebi, şeker, kuru üzüm gibi yiyeceklerle birlikte eşit biçimde dağıtılır.
KİRVELİK MERASİMİNDE NİYAZ SUNMAK
Dersim Aleviliğinde kirve, sünnet edilecek çocuğun ailesinin seçtiği, sünnet esnasında ve sonrasında aile ile dayanışma içinde olan kişidir. Kirve olarak seçilen kişi ile aile arasında her daim yoğun saygı ve sevgiye dayalı önemli bir manevi bağ kurulmuş olur. Sünnet olacak çocuğun ailesi, kirve olacağı kimseye, pişirilen niyazla gitmelidir.
MUSAHİPLİK TÖRENİ SIRASINDA NİYAZ YAPMAK
Yörede en önemli iki manevi ilişki biçimlerinden olan musahiplik töreni esnasında da Muhammed honçası üzerine pişmiş kutsal ekmek olan niyaz konur. Dede, her iki musahibin yüzüklerini alarak bu niyazın üzerinde dua okur. Okunmuş yüzükler, aralarındaki bağın kuvvetli ve daim olması gibi temenniler içeren dualarla musahiplere geri verilir. Törenin ardından niyazlar bölünüp dağıtılır.
DEDE NİKAHI SIRASINDA NİYAZ SUNMAK
Dersim’de Emr-i Hak olarak bilinen dede nikahı töreni esnasında törene iştirak edenler Muhammed Honçası denilen ekmek tahtasının etrafında toplanırlar. Topluluğun merkezinde bulunan Muhammed Honçası üzerine çıra ve şerbetlerle birlikte niyaz konur. Nikahı kıyan dede, törenin sonunda niyazı orada bulunanlara iyi dilek ve dualarla dağıtır.
BEBEK KALDIRMA YA DA BEBEK İSİM TÖRENİ SIRASINDA NİYAZ SUNMAK
Dersim’de yeni doğan bebeğe isim verme törenine “Bebek kaldırma/kalbur kaldırma” denir. Bebeğin doğumundan üç gün sonra yapılan bu küçük törenin ana unsurlarından birini komşulara dağıtılmak üzere pişirilen niyaz oluşturur.
GAĞAN’DA NİYAZ SUNMAK ÖNEMLİDİR
Aralık ayının son haftası ile ocak ayının ilk haftası arasına denk gelen Gağan; bünyesinde oruç tutma, bolluk bereket ritüelleri, mezarların ziyaret edilmesi gibi bir dizi ritüeli taşıyan törenler, kutlamalar dizisidir. Tüm bu aksiyonların temelinde eski yılın uğurlanıp yeni gelen yılın karşılanması amacı vardır. Gağan’da yapılacak olan mezar ziyaretleri, kutsal addedilen perşembe günü olmalı ve bu ziyaretlere mutlaka niyaz pişirilerek gidilmelidir.
HEFTEMAL’DE NİYAZ SUNMAK
Baharın gelişini ve düşen cemreleri kutlamaya yönelik bir dizi ritüeli içeren heftemalde yapılan mezar ziyaretlerine de pişirilen niyazlar götürülür ve diğer yiyeceklerle birlikte mezarlıkta dağıtılır.
CEM TÖRENİNDE NİYAZ OLMAZSA OLMAZDIR
Dersim’de cem törenine katılan kimseler, törene mutlaka niyazlarla giderler. Katılımcıların getirdiği bu niyazlar, çerez, meyve gibi diğer yiyeceklerle birlikte törenin sonuna kadar muhafaza edilir ve pir/dede bu getirilenlere dua verir. Törenin sonunda getirilen tüm bu yiyecekler, eşit bir biçimde katılımcılara pay edilir. Ayrıca tören sona erdikten sonra dede/pir, “Şah lokması yürüsün.” diyerek okunmuş bir parça niyazı katılımcılara uzatır. Bu okunmuş niyazdan, bir lokma dahi olsa törene katılan herkesin alması sağlanır.
