Gağan’a sayılı günler kaldı, eskiden hiç sektirmeden kutlanan Gağan son yıllarda yeniden hatırlandı ve yeni yılı karşılama, eski yılı uğurlama ritüeli Dersim coğrafyasında yeniden canlandı. Ne mutlu.
Peki bilmeyenler için Gağan nedir, ne zaman kutlanır, Dersim Kızılbaşları için Gağan’ın önemi nedir?
Kırmancki / Zazacada Aralık ayına Gağan adı verilir. Gağan ritüeli bölge insanının 25 Aralık, Miladi takvime göre 8 Ocak’ta gerçekleştirilir. Sırasıyla üç gün oruç tutulur ve Khalkêk oyunu ile sürdürülen törenler, yeni yılın doğuracağı bolluk ve bereketin kutlandığı toplu yemekle sona erer.
Gağan’ın başlangıcı, üç günlük oruçtur. Ardından haşlanmış buğdayın gün doğmadan sağılan hayvanların bereketli olması ve çoğalması için ahıra serpilmesi ve çeşmeden getirilen suyla arınmayı içeren bir törenle devam eder.
Khalkêk oyunu her evde tekrarlanır. Ev sahipleri, evlerindeki yiyeceklerden gönüllerinden koptuğu kadarını icracılara verirler. İcracılar, topladıkları yiyecekleri köyün en fakir evine götürürler. Burada malzemenin bir kısmıyla “Zerfet” denilen bir yemek pişirip neşe içinde topluca yerler. Yeni yılın getireceği bolluk ve bereket topluca yenen bu yemekle kutlanır.
Yuvarlak tepsi biçiminde hazırlanan kalın hamur önceden yakılmış ateşin külleri altına gömülür, piştikten sonra çıkarılıp üst tarafı geniş yuvarlak bir biçimde kesilip içi tepsi gibi oyulup çıkarılır. Çıkarılan iç, küçük parçalara ayrılarak tepsi biçiminde oyulan kısmın içine geri konur.
ÜÇ DARIK NEYİ SEMBOLİZE EDER?
Ritüel bu aşamadan sonra başlar:
Önceden hazırlanan üç ağaç parçacığı, “Zerfet”in içine görünmeyecek biçimde yerleştirilir. Üzerine sarımsaklı ayran dökülür. Yakılan tereyağı da üzerine dökülüp dinlendirildikten sonra ortaya konur. Bu ağaç parçacıkları (darık), kaşığına gelen kişiye sembolize ettiği anlamda şans getirir.
Çeşitli şekillerdeki bu ağaç parçacıklarından biri ucuna tek çentik atılan Qısmet (kısmet) , diğeri çift çentik atılan Cıte (tarım) ve ortasına bir çentik atılan Dewlet’tir.
Cıte’yi bulanın bol ürünlü bir yıl geçireceğine, Qısmet’i bulanın kısmetinin bol olacağına, Dewlet’i bulanın akıl ve diğer zenginlikler bakımından bereketli bir yıl geçireceğine inanılır.
Gağan ritüeli, Khalkêk oyununun oynandığı gecenin sabahında kötülüklerin kovulmasıyla tamamlanır. Gağan’da sabah erkenden pencereler açılır. Evin kadınlarından biri, (bu genellikle evin yaşlı kadınıdır) süpürgeyi alır, kötülüğü dışarı süpürür.
KHALKEK OYUNU
Gağan’ın son günü, gün batımından sonra üç erkek oyuncu, bir çalgıcı ve köylülerin katılımıyla oynanan oyundur. İcracılardan biri yaşlı adam kılığına giren Khal, diğeri kadın gibi giydirilen Fate, öteki ise elleri ve yüzü ocak isiyle karatılan Koçeg’dir. Gençlerin, Khal’in karısı Fate’yle oynaşmaları ve onu kaçırmaya yeltenmeleriyle başlayan oyun, Khal’in ve onun yardımcısı Koçeg’in gençlerle mücadelesi örgüsünde ilerler. Gençlerle baş edemeyen Khal öfkesinden bayılır, Fate Khal’in ağzına işer gibi yaparak onu ayıltır. Khal’in kendine gelişini hep birlikte oynayarak kutlarlar.
