En kıymetlilerini kaybetmiş Barış Anneleri’nin Kürtçe konuşmasına izin vermeyerek anlattıklarını tutanaklara “…” diye geçirmekten hicap duymayanlara “ithaf” edilmiştir.
Milli Dayanışma, Kardeşlik ve Demokrasi Komisyonu’nun 5. toplantısında, Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri ve İnsan Hakları Derneği (İHD)temsilcileri dinlendi. Bu anlatıları canlı olarak izleyemedik ne yazık ki; ama sadece okumak bile tutanak resmiyetinin soğukluğunu aşan hakikatleri bir kez daha hatırlattı.
İHD’nin 2014 yılında hazırlamış olduğu ‘Toplu Mezarlar Raporu’na göre, Türkiye genelinde henüz açılmamış en az 303 toplu mezar ve bu mezarlar içerisinde en az 3920 insan naaşı bulunmakta. Türkiye’de bugüne kadar farklı tarihlerde açılmış 45 toplu mezarda 281 insan naaşına ulaşılmış.
İHD temsilcileri; söz konusu toplu mezar iddialarının araştırılması için bağımsız bir araştırma komisyonu kurulması ve Minnesota Protokolüne uygun bir şekilde kazı işlemlerinin yapılmasını talep etti.
Cumartesi Anneleri de Milli Dayanışma, Kardeşlik ve Demokrasi Komisyonu’nun alt komisyonu olarak gözaltında kayıpları araştırmak üzere “Hakikat Komisyonu” kurulsun istediler.
“Devlet, gözaltında kaybetme suçundaki sorumluluğunu kabul etsin ve gözaltında kaybedilenlerin akıbeti açıklansın, kalıntıları ailelerine teslim edilsin” dediler.
Bu taleplerin hem ne kadar haklı hem de gerçekleşmesinin ne kadar mümkün olduğunu Güney Afrika deneyimi ile anlatmak istiyorum.
Güney Afrika Hakikat ve Yüzleşme Komisyonu (TRC), apartheid döneminde gizlice gömülen, kaybolan ya da öldürülen kişilerin mezarlarını açarak (exhumation) ailelerine ulaştırdı. Bu süreç sadece adli açıdan değil, aynı zamanda toplumsal hafıza ve yüzleşme açısından da büyük bir anlam taşıdı.
Kemikteki mavi plastik parçası
Güney Afrika’da1988’de kaybedilen özgürlük savaşçısı Phila Portia Ndwandwe’nin mezarı, yıllar sonra TRC’nin çalışmalarıyla ailesine ulaştırıldı.
Apartheid rejiminin en karanlık yıllarında ANC’nin silahlı kanadı Umkhonto we Sizwe içinde yer alan genç kadın, Ekim 1988’de Swaziland’dan kaçırıldı. Pietermaritzburg yakınlarındaki gizli bir evde haftalarca sorgulandı. İşbirliği yapmayı reddetti. Bir faili yüzleşme komisyonunda, onun direnişini “çok cesurdu” sözleriyle anlattı.
Ndwandwe, çıplak bırakıldığı günlerde mavi bir plastik torbadan iç çamaşırı yapmıştı. Bu küçük parça, yıllar sonra yapılan kazıda kemiklerinin üzerinde bulundu. Onuru koruma iradesi, onun adıyla özdeşleşti. Sanatçı Judith Mason bu hikâyeden esinlenerek “Mavi Elbise” adlı eserini üretti. Bugün bu eser, Güney Afrika Anayasa Mahkemesi’nde sergileniyor.
Mezarların açılması ve devlet töreni
12 Mart 1997’de, TRC’nin yürüttüğü kazı çalışmalarıyla Ndwandwe’nin kemikleri KwaZulu-Natal’daki Elandskop çiftliğinde gün yüzüne çıkarıldı. TRC Komiseri Richard Lyster, “en dokunaklı ve en hüzünlü mezar kazısıydı” dedi.
Ndwandwe’nin kemikleri ailesine teslim edildi. Nisan 1997’de devlet töreniyle defnedildi. Törene dönemin Cumhurbaşkanı Nelson Mandela da katıldı.
Güney Afrika’da ırkçı ayrımcılık sistemi olan Apartheid’a karşı Afrika Ulusal Kongresi (ANC) içinde mücadele eden; 1962’de tutuklanıp 1964’te ömür boyu hapis cezasına çarptırılan; 27 yıllık hapisliğinin çoğunu Robben Adası’nda geçiren ve 1994’te ülkenin ilk siyah cumhurbaşkanı olan Mandela, görev süresince barış, hakikat ve yüzleşme komisyonu aracılığıyla geçmişle hesaplaşmaya yön verdi.
Ndwandwe, ölümünden yıllar sonra da unutulmadı. 2010’da kendisine “Order of Mendi for Bravery – Silver” nişanı verildi. Onun direnişi ve hikâyesi, Güney Afrika’nın hakikat arayışında sembol oldu.
Kamuya açık tanıklıklar
Güney Afrika Hakikat ve Yüzleşme Komisyonu (TRC)’nin mezar açma süreçleri hakikatin inkar edilemez kılınmasına ve mağdurların ailelerine yas tutma hakkının tanınmasına fırsat verdi.
Komisyon, “onarıcı adalet” yolunu seçti ve yüzleştirici bir adalet modeli uyguladı.
Mağdurların yaşadıkları acıyı anlatmaları için kamuya açık duruşmalar düzenlendi.
Apartheid dönemi suçları inkar edilemez biçimde belgelendi.
Güney Afrika’da en bilinen mezar açma vakalarını ve bu süreçlerde dile getirilen çarpıcı tanıklıklardan bazılarını da paylaşarak bitirmek isterim:
Siphiwe Mthimkulu (1961–1982):
Öğrenci lideri ve Apartheid karşıtı bir aktivistti.
Güvenlik güçleri tarafından zehirlenerek öldürüldü; bedeni kayboldu.
TRC kazı çalışmaları sonucu kemikleri bulunarak kimliği belirlendi.
Bir aile üyesi TRC’de şu ifadeyi kullandı:
“Bize onun kaybolduğu söylendi ama hiç inanmadık. Şimdi nerede yattığını biliyoruz ve en azından yas tutabiliyoruz.”
Cradock Four (1985):
Matthew Goniwe, Sparrow Mkhonto, Fort Calata ve Sicelo Mhlauli’den oluşan grup, Apartheid karşıtı öğretmenler ve aktivistlerdi.
1985’te devlet güçlerince öldürüldüler, gizlice gömüldüler.
TRC kazı çalışmalarıyla kalıntıları açığa çıkarıldı, olayın devlet bağlantıları ifşa edildi.
Bir yakını TRC’de şöyle dedi:
“Onlar sadece bedenlerini değil, gerçeği de gömmeye çalıştılar. Bugün ikisini birden geri alıyoruz.”
Vlakplaas kurbanları
Vlakplaas ölüm timi tarafından öldürülen çok sayıda aktivist, çoğunlukla gizli mezarlara gömüldü veya cesetleri yok edildi.
TRC bu bölgelerde kazı çalışmaları yaptı ve birçok kaybın kemiklerini ortaya çıkararak ailelerine teslim etti.
Bir tanık TRC oturumunda şunu söyledi:
“Onların geceleyin isimsiz gömdük, şimdi o isimler yeniden dile geliyor.”
* Mavi Elbise adlı eser, mavi plastik poşetlerden dikilmiş bir elbise ve elbisenin yannda yağlı boya tablolardan oluşan karma teknik bir yerleştirme çalışmasıdır
